W tym zawodzie pracy raczej będzie przybywać niż ubywać. Czy znajdzie się jednak dość chętnych, którzy podołają odpowiedzialności, presji i codziennym trudom tego zawodu?

Miejmy nadzieję, że tak, bo bez pracowników socjalnych życie wielu rodzin i osób potrzebujących stałoby się znacznie trudniejsze.

To szczególne zajęcie – wymaga nie tylko wiedzy i odpowiednich kwalifikacji zawodowych, ale przede wszystkim serca, empatii, życzliwości potrzebnych do pracy z drugim człowiekiem przeżywającym problemy.

Na przestrzeni kilkudziesięciu lat zawód pracownika socjalnego bardzo ewoluował. Od opiekuna społecznego, powołanego w gminach na mocy przedwojennego rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej, aż do pracownika socjalnego. Oficjalne wprowadzenie go do nomenklatury zawodów nastąpiło w Polsce dopiero w 1966 r.

Elżbieta Lanc

Członek Zarządu Województwa Mazowieckiego

21 listopada to wyjątkowy dzień dla wszystkich pracowników służb społecznych. Tego dnia obchodzimy w Polsce Dzień Pracownika Socjalnego. To dobra okazja, aby podziękować im za profesjonalizm, wrażliwość, codzienny trud i zaangażowanie. Dziękując Państwu za trudną, codzienną i odpowiedzialną pracę, życzę wielu sił i pozytywnej energii, której tak bardzo potrzebujemy w codziennej pracy.

Blisko 30 lat później, w 1995 r., na mocy ministerialnego rozporządzenia w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy, w części „zawody i specjalności” wpisano w grupie zawodów 34 – pracownicy pozostałych specjalności, symbol 346, czyli zawód pracownik socjalny, co ostatecznie umiejscowiło ten rodzaj działalności w odpowiednim miejscu¹.

Chociaż zawód pracownika socjalnego nie należy do najłatwiejszych, to adeptów tej profesji nie brakuje. Czego uczą się kandydaci? W programie przewidziane są przedmioty z różnych dziedzin pracy socjalnej, pedagogiki, socjologii, psychologii, prawa, medycyny i wielu innych, niezbędnych do pracy z drugim człowiekiem, rodziną czy społecznością lokalną. Dyplom pracownika socjalnego można zdobyć w 10 uczelniach wyższych na Mazowszu². Tylko dobrze przygotowany profesjonalista poradzi sobie z nowymi wyzwaniami w sposób elastyczny, nie ograniczając ich ramami rutyny i nie dając się zaskoczyć³. Stąd podstawową cechą fachowca jest aktywność oraz ciągłe dążenie do aktualizacji wiedzy i kompetencji, by potrafić przewidywać zagrożenia i skutecznie im zapobiegać.

Jerzy Możdżonek

pracownik socjalny w Domu Pomocy Społecznej św. Józefa w Mieni

Gdy warunki bytowe urągają najbardziej podstawowym potrzebom, rentę zajmuje komornik, życie biegnie od jednego do drugiego pobytu w szpitalu, a sąd nakazuje „przyjęcie do domu pomocy społecznej bez zgody”, to poczucie godności i wolności cierpi dotkliwie. Wielu spośród chorujących psychicznie mieszkańców domu pomocy społecznej trafia do placówek w takich właśnie okolicznościach. Kiedy zapewnione są już byt i opieka zdrowotna, staramy się wspólnie odbudować życie – sprzyjają temu podjęcie nauki, pracy, możliwość wyjścia z zadłużenia, poczucie stabilizacji i cele na przyszłość. Czasem stajemy w miejscu, czasem się potykamy, a jeszcze innym razem idzie nam tak dobrze, że otwiera się realna perspektywa powrotu do środowiska. Aby właściwie zadbać o odbudowane poczucie godności i znaczną samodzielność, potrzeba sprawnego systemu wsparcia środowiskowego. A jeśli mamy wątpliwości co do realiów Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, to znaczy że zawód pracownika socjalnego jest zawodem z… przyszłością!

Zmiany związane z sytuacją demograficzną, modelem rodziny, wydłużaniem się życia i starzeniem społeczeństwa, przewlekłym stresem, postępem technologicznym, coraz to nowymi uzależnieniami (m.in. psychoaktywne substancje chemiczne czy zagrożenia niesione przez cyberprzestrzeń) powodują, że zawód pracownika socjalnego będzie w najbliższej przyszłości coraz bardziej potrzebny. Już teraz katalog miejsc zatrudnienia jest bardzo szeroki. To nie tylko sektor pozarządowy czy ochrony zdrowia, ale także jednostki organizacyjne pomocy i integracji społecznej5, czyli domy pomocy społecznej, dzienne domy pomocy, ośrodki interwencji kryzysowej, powiatowe centra pomocy społecznej, ośrodki pomocy społecznej. Każda z tych instytucji realizuje swoje zadania na wysokim poziomie merytorycznym i organizacyjnym, co jest możliwe dzięki pracy i zaangażowaniu pracowników socjalnych, ale także specjalistów z różnych dziedzin.

Analizą zatrudnienia kadry pomocy społecznej w powiatowych centrach pomocy rodzinie i ośrodkach pomocy społecznej zajmuje się Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej. Corocznie przygotowuje dokument pt. „Ocena zasobów pomocy społecznej w oparciu o sytuację społeczną i demograficzną województwa mazowieckiego”⁶.

Krystyna Kott
dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej
w Milanówku, przewodnicząca Regionalnej Komisji Egzaminacyjnej ds. specjalizacji zawodowej pracowników socjalnych w województwie mazowieckim

Zawód pracownika socjalnego to zawód zaufania publicznego, wobec którego stawianych jest wiele oczekiwań natury etycznej. Wiąże się to z rosnącym zapotrzebowaniem na wyszkolony personel. To właśnie społeczeństwo uznało, że pomoc ludziom w rozwiązywaniu ich problemów osobistych i społecznych wymaga profesjonalnego przygotowania oraz kompetentnego i odpowiedzialnego działania. Zatem bardzo ważnym elementem tej działalności jest kształcenie pracowników socjalnych, którzy pełnią często rolę „drogowskazów” dla ludzi potrzebujących pomocy.

Czy Mazowsze potrzebuje pracowników socjalnych? Zdecydowanie – tak. Jak się okazuje, w naszym regionie od kilku lat obserwuje się zwiększenie zatrudnienia w ośrodkach pomocy społecznej. W 2016 r. wzrost ten wyniósł 4,7 proc. w porównaniu z rokiem 2015 oraz 6,8 proc. w stosunku do roku 2014. Podobnie jest w powiatowych centrach pomocy rodzinie. W 2016 r. – w porównaniu z 2015 r. – stan zatrudnienia zwiększył się o 6,85 proc. W mazowieckich ośrodkach pomocy społecznej, na przestrzeni lat 2014–2016, pomimo wzrostu ogólnego zatrudnienia, liczba pracowników socjalnych utrzymywała się na podobnym poziomie i wyniosła średnio 2387 osób. Na koniec grudnia ub.r. zatrudnionych było 2393 osoby, co stanowi spadek o 0,5 proc. w stosunku do roku 2015, a wzrost o 1,4 proc. w relacji do roku 2014. Z każdym rokiem poprawie ulega zatrudnienie odpowiedniej liczby pracowników socjalnych w ośrodkach pomocy społecznej. Limity zatrudnienia wprowadzono nowelizacją ustawy o pomocy społecznej, która weszła w życie 3 maja 2011 r. Z różnych powodów, do końca 2016 r., nie spełniło ich jeszcze 85 mazowieckich gmin⁷.

Dr Ewa Flaszyńska

dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m.st. Warszawy, adiunkt w Akademii Pedagogiki Specjalnej
im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, członek Centralnej Komisji Egzaminacyjnej ds. stopni specjalizacji zawodowej pracowników socjalnych i Polskiego Towarzystwa Polityki Społecznej

Projektowanie przyszłości pracownika socjalnego jest zawsze silnie związane z aktualnym sposobem rozwiązywania spraw. Dziś myślę, że pracowników socjalnych będzie potrzeba dużo więcej i to z dwóch powodów. Po pierwsze – grup potrzebujących wsparcia jest więcej. Po drugie – poszerza się katalog problemów, np. starzenie się społeczeństwa, wzrost zachorowań na choroby psychiczne, cyberzagrożenia – są one bardzo różnorodne. Za kilka lat również możliwości udzielania pomocy i narzędzia jej udzielania będą inne niż dzisiejsze. Pomoc społeczna przyszłości wiąże się z wprowadzeniem mechanizmów, które będą bardziej mobilizująco i aktywizująco wpływały na postawy osób z niej korzystających. Przełoży się to na poprawę ich gotowości do aktywnego udziału w życiu publicznym. Jestem przekonana, że będziemy coraz częściej dobierać do wykonywania tego zawodu ludzi, którzy mają szczególne predyspozycje osobowościowe, w tym duży zasób empatii, cierpliwości do drugiego człowieka.

W tym zawodzie bez specjalistycznej wiedzy trudno skutecznie pomagać i rozwijać swoją karierę⁸. Coraz więcej pracowników socjalnych dostrzega więc potrzebę kształcenia ustawicznego. Podnoszą kwalifikacje, często mimo braku perspektyw na awans czy chociażby gratyfikację finansową.

Szczeble kształcenia

Po uzyskaniu odpowiedniego stażu pracy, pracownicy socjalni mogą przystąpić do zdobywania specjalizacji zawodowej. Dla tej profesji przewidziano dwa stopnie. Pierwszy ma uzupełnić wiedzę i doskonalić umiejętności. Uzyskuje się go po zdaniu egzaminu przed Regionalną Komisją Egzaminacyjną ds. specjalizacji zawodowej pracowników socjalnych przy Mazowieckim Centrum Polityki Społecznej. Na szkoleniu przygotowującym do zdobycia drugiego stopnia specjalizacji, pracownicy socjalni pogłębiają swoją wiedzę z wybranymi grupami osób korzystających z pomocy społecznej  (może to być np. praca socjalna z rodziną), przygotowują i realizują tematycznie związany projekt socjalny oraz zdają egzamin przed Centralną Komisją Egzaminacyjną ds. specjalizacji zawodowej pracowników socjalnych, działającą przy Ministrze Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.

Justyna Kalicka
pracownik socjalny w Dziennym Domu Pobytu „Senior” w Wyszkowie

W swojej pracy mam do czynienia przede wszystkim z potrzebami seniorów. Często jesteśmy powiernikami, z którymi można się podzielić smutkami, ale także wspomnieniami z lat młodości i zwierzyć się z planów na przyszłość. Znając dobrze środowisko senioralne, możemy wiele zdziałać dla tej grupy, nierzadko nawet spełnić czyjeś marzenia. Przy zastosowaniu odpowiednich technik motywacyjnych, włączamy seniorów w różne akcje – od integracji międzypokoleniowej, przez tworzenie rękodzieł, po akcje społeczne sprzątania świata czy opuszczonych nagrobków. Mam też świadomość, patrząc na wzrost liczby osób 60+, jak również zanik tradycji rodzin wielopokoleniowych, że udział takich osób jak ja, w życiu seniorów, szczególnie samotnych, w przyszłości będzie miał duży wpływ na jakość starzenia oraz aktywność społeczną tej grupy.

Zazwyczaj utożsamiamy obowiązki pracowników socjalnych z kontaktem z osobami w trudnej sytuacji ekonomicznej czy społecznej i korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Nie znaczy to jednak, że z porady specjalistów nie mogą skorzystać osoby bardzo dobrze sytuowane finansowo. Życie niesie różne nieprzewidziane sytuacje kryzysowe, które powodują, że człowiek nie jest w stanie poradzić sobie sam z zaistniałym problemem. Wówczas zawsze warto zwrócić się o poradę do ośrodka pomocy społecznej i wspólnie z profesjonalistami szukać najlepszych rozwiązań

Kto może wykonywać zawód pracownika socjalnego?

Może to być osoba, która spełnia co najmniej jeden z niżej wymienionych warunków4:

• ma dyplom ukończenia kolegium pracowników służb społecznych,
• ukończyła studia wyższe na kierunku praca socjalna,
• do 31 grudnia 2013 r. ukończyła studia wyższe o specjalności przygotowującej do zawodu pracownika socjalnego na jednym z kierunków: pedagogika, pedagogika specjalna, politologia, polityka społeczna, psychologia, nauki o rodzinie.