Jakie tajemnice kryją średniowieczne mazowieckie zamki? Gdzie poczujemy ducha rycerskich pojedynków? Jakie zagadki historii czekają na Szlaku Książąt Mazowieckich?

Moc mitów

Kamienna figura niedźwiedzia, którą zobaczymy na warszawskim Starym Mieście (przy kościele jezuitów, tuż przy katedrze św. Jana) nie pojawiła się tam przypadkiem. Podobno w tę postać przeobraził się jeden z książąt mazowieckich. Skamieniał, gdy u progu świątyni, w sukni ślubnej u boku innego mężczyzny, zobaczył miłość swojego życia… „Serce księcia ścisnęło się z żalu, po jego policzku potoczyła się łza. Nagle upadł, jego ciało zaczęło się zmieniać. Po chwili stał się wielkim, kamiennym niedźwiedziem (…), aby już więcej nie cierpieć”[1].

Zasłużeni

Historia nieszczęśliwego księcia to tylko jedna z licznych legend, które poznamy na Szlaku Książąt Mazowieckich[2]. Trasa przybliża też bogate dzieje i osiągnięcia władców Mazowsza. To właśnie oni założyli niemalże sto miast (np. Gąbin, Bodzanów, Czerwińsk, Mszczonów, Różan, Brok, Siennicę), wybudowali mnóstwo zamków, pałaców, grodów oraz ufundowali kościoły i katedry.

Wędrując szlakiem, dowiemy się, jaka była Szlaku Książąt Mazowieckich w Szlaku Książąt Mazowieckich czy poszerzaniu terytoriów.To dobra okazja, by zweryfikować mity na temat legendarnych postaci, poznać historię i bliżej przyjrzeć się życiorysom Konrada I Mazowieckiego, Bolesława II, Trojdena I, Wacława czy Siemowita II.

Odkryjmy karty historii

Szlak, którym chcemy zainteresować, obejmuje całe Mazowsze. Składa się z kilku tras: Konrada Mazowieckiego (część wschodnia i zachodnia), księcia Janusza, Siemowitów, Warszawa książąt mazowieckich, a także księżnej Anny i ostatnich książąt mazowieckich. Te dwa ostatnie szlaki przybliżamy w tym numerze. Bogactwa architektury, tajemnice zamków i strategie rycerskich pojedynków czekają na miłośników dziejów średniowiecza[3].

Obiekty na Szlaku Książąt Mazowieckich

Trasa księżnej Anny i ostatnich książąt mazowieckich

• A Siedlce

Za czasów książąt mazowieckich w mieście widać było wpływy Wschodu (np. w ubiorze rycerzy czy rodzinnych koligacjach władców, którzy zakładali rodziny z księżniczkami z Rusi i Litwy). Przez Siedlce wiodły również szlaki z Księstwa Mazowieckiego na Ruś Halicką i do Ziemi Bełskiej. Co warto zobaczyć w tym miejscu? Wizytówką jest nie tylko klasycystyczny zespół pałacowo-parkowy z XVIII w. – Pałac Ogińskich, ale również jedyny w Polsce obraz El Greco „Ekstaza św. Franciszka”, który znajduje się w Muzeum Diecezjalnym.

• B Liw

Jeden z najciekawszych zabytków w rejonie liczy już prawie 600 lat. Dla księcia Janusza I Starszego zamek zbudowano na sztucznej wyspie wśród bagien rzeki Liwiec. Warownię dokończył jego wnuk Bolesław IV, a rozbudowała ją księżna Anna Mazowiecka. Położony w malowniczym miejscu zamek przyciąga dziś nie tylko swoim wyglądem, ale też eksponatami, które znajdują się w jego wnętrzach. Budynek jest siedzibą Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie, które może pochwalić się różnymi rodzajami broni, np. janczarką, wakizashi czy hakownicą.

• C Węgrów

Prawa miejskie zawdzięcza księciu Bolesławowi IV. Jednak już kilka lat po tym wydarzeniu władca zrzekł się Podlasia. Węgrów stał się częścią Litwy, ale nadal wysłannicy książąt mazowieckich bywali w mieście, które łączyło Warszawę z Wilnem i było punktem Wielkiego Gościńca Litewskiego. Warto zobaczyć tu Bazylikę Wniebowzięcia NMP oraz św. Piotra, Pawła, Andrzeja i Katarzyny (m.in. z tajemniczym lustrem Twardowskiego). Stoi ona dokładnie w miejscu wcześniejszej świątyni, którą ufundował marszałek księcia Siemowita IV – Piotr Pilik.

• D Brok

Dzieje miejscowości pamiętają czasy Konrada Mazowieckiego. Brok był grodem obronnym z kościołem i 18 wsiami. Choć leżał na terenie Księstwa Mazowieckiego, był własnością biskupów płockich. Ważnym punktem jest tu kościół parafialny pw. św. Andrzeja Apostoła. Wybudowany w poł. XVI w. do dziś zachwyca m.in. ołtarzami – głównym z 1742 r., bocznym w kształcie drzewa Jessego, barokowym bocznym Matki Boskiej Różańcowej z poł. XVIII w. czy chrzcielnicą z 1682 r.

• E Ostrów Mazowiecka

Ważnym obiektem dla mieszkańców jest pomnik księżnej Anny na skwerze przy ul. 3 Maja. Od czasu nadania przez władczynię prawa do odbywania czterech jarmarków rocznie i jednego targu tygodniowo – dogodnie położone miasto bogaciło się na handlu.

• F Ostrołęka

Do dziś w mieście istnieje świątynia, którą ufundował książę Janusz I. To kościół parafii pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Cechy gotyckie zachowało tylko jego prezbiterium. Obecny wygląd to efekt przebudowy w XVII w.

Warszawa książąt mazowieckich

• 1 Jazdów

ul. Jazdów 2

Na terenie dawnej osady Jazdów znajduje się dziś Zamek Ujazdowski, który jest siedzibą Centrum Sztuki Współczesnej. Jaka tragedia wydarzyła się ponad 750 lat temu na dworze myśliwskim książąt? Mazowsze najechali Litwini i Rusini. Na oczach małego wówczas Konrada II zabili jego ojca – Siemowita I. Dziecko wzięto do niewoli.

• 2 Plac Trzech Krzyży

Jedna z licznych na szlaku legend dotyczy trzech pustelników, którzy mieszkali tutaj za czasów Siemowita I. Gdy książę dowiedział się, że mężczyźni pomagają zwierzętom w puszczy, posłał im dary. Tym samym jednak „przyniósł” im… śmierć. „Rozbójnicy, myśląc, że książę w leśnej chatce ukrywa swoje skarby, napadli na pustelników i zabili ich”[4].

• 3 Kościół św. Anny

ul. Krakowskie Przedmieście 68

Ze świątynią z prezbiterium o gotyckim wyglądzie związane są dwie Anny. Jedna z nich to matka ostatnich książąt mazowieckich, której nagrobek znajdował się we wnętrzu obiektu (nie zachował się do dzisiaj). Druga kobieta o tym imieniu, która przeplata się w historii kościoła, to jego fundatorka – Anna Fiodorówna. Była matką księcia Bolesława IV i synową księcia Janusza Starszego.

• 4 Zamek Królewski

Plac Zamkowy 4

Tu, gdzie dziś możemy podziwiać Zamek Królewski, za czasów książąt mazowieckich mieścił się drewniany dwór, który był najstarszą siedzibą książęcą. Do dziś istnieje – wybudowana w XIV w. – Wieża Wielka, czyli Wieża Grodzka, która jest najstarszą murowaną budowlą zamku. Teraz pełni on głównie rolę muzeum, ale jest też miejscem licznych uroczystości.

• 5 Katedra św. Jana

ul. Świętojańska 8

Jest nekropolią władców wschodniego Mazowsza. W podziemiach świątyni znajdują się groby księcia Janusza oraz Bolesława IV. W nawie bocznej natomiast zobaczymy sarkofag księcia Stanisława i Janusza III. To jedyny oryginalny nagrobek książąt mazowieckich, który wystawiła siostra zmarłych – Anna.

• 6 Mury miejskie

wzdłuż ulic Podwale, Mostowej i skarpy wiślanej

Ich łączna długość wynosiła 1,2 km. Były jednymi z pierwszych umocnień tego typu w Polsce. Na Mazowszu (poza Warszawą) murami otoczone były jeszcze Płock i Pułtusk. Mury warszawskie obejmowały ponad 8,5 ha powierzchni.

• 7 Kamienica książąt mazowieckich

róg Rynku Starego Miasta i ul. Wąski Dunaj

Budowa domu szła jak po grudzie, więc – aby ją przyśpieszyć (jak głosi legenda) – zdecydowano się na krwawą ofiarę. Pomysł promowała wychowana w pogańskiej tradycji księżna Danuta Anna. W fundamentach żywcem zamurowano czarnego kota. Efekt? Kamienica wyrosła w mgnieniu oka.

• 8 Ulica Zakroczymska

Z częścią tzw. Traktu Zakroczymskiego wiąże się kolejny mit. W dzisiejszym Parku Traugutta zobaczymy Królewski Zdrój, czyli ujęcie wody pitnej. Dokładnie w tym miejscu (kilka wieków temu) księcia Siemowita I, który zgubił się w czasie polowania, do zdroju z krystalicznie czystą wodą doprowadził jeleń ze złotymi rogami.

Opracowała[5] Małgorzata Wielechowska

Mapa Jacek Leszko, Departament Geodezji i Kartografii UMWM